De bevroren tijd in 24 uur

Zaterdag en zondag 25, 26 augustus dompelde ik mijzelf onder in de 24uurs schildersessie en hommage aan John Cage door Dick Berckenkamp, schilder. Het concept dat we hadden bedacht hield in dat Dick elke vier uur uur schilderij zou maken, en vervolgens ook een binnen 33 seconden. Dit is het verslag van die 24 uur.

Nu had Dick, behalve Cage, nog een reden om zijn performance te houden. En dat was eigenlijk mijn ‘schuld’. Een paar maanden geleden bezochten we Art Basel en op een avond kwam het gesprek op Dick’s schilderen. Het werd een intensieve discussie waarin ik hem vertelde wat ik tot nu toe miste in zijn werk: ik vond het te veilig, te netjes, te ingehouden, teveel zijn Grote Voorbeelden, te weinig zichzelf. Ik miste vooral een eigen handschrift in verf. Kortom, kritiek – zoals volgens mij alleen een vriend dat kan.

Die avond vertelde hij me ook over zijn idee van een hommage aan John Cage die hij wilde uitvoeren onder de titel ‘Frozen Time’. Diezelfde avond werkten we het concept – ‘4.33’ – verder uit. En combineerden het met mijn opmerkingen over de staat van zijn schilderkunst. De maanden daarna gebruikte Dick om met verschillende kunstenaarcollega’s en vrienden erover te praten en het idee te verinnerlijken.

Volume
En zo ging ‘Frozen Time’ zaterdagmiddag 25 augustus om 16.33 uur officieel van start. De te beschilderen doeken waren aan de achterkant beplakt met vier contactmicrofoons – geïnspireerd op Cage’s compositie voor schakers – waardoor het geluid van het schilderen fors versterkt werd weergegeven via twee forse luidsprekers. Ook klonk voortdurend muziek van Cage (en af en toe voor de variatie ook van anderen als Reich, Pärt, TenHolt en Zappa’s Black Page met de schitterende drums van Terry Bozio). De luidsprekers stonden aan weerszijden van de muur waartegen Dick zijn werken schilderde als een enorme koptelefoon. Het volume hadden we bijna voluit gezet, wat het schilderen een onmiskenbaar dramatisch effect gaf. Zo ontstond er een bijzondere wisselwerking tussen schilder en muziek/geluid. Het leek wel een action paintingperformance uit de jaren ’60 en ’70.

Dick begint aan Nr 1

Paaltjens
Mijn rol is het om Dick te begeleiden, wakker te houden, te stimuleren, kritisch bij te staan, van eten en drinken te voorzien en zijn weblog met grote regelmaat te vullen met Laatste Nieuws.

Dick heeft de voorbereiding van zijn performance zeer serieus aangepakt. Al ruim een week ervoor neemt hij zijn intrek in Pand Paulus, Schiedam, de plaats van handeling. Pand Paulus is de tijdelijke behuizing van de Stichting KunstWerkt die in deze ruimte vergadert en werken exposeert van haar leden. De performance van Dick is de eerste keer dat er ook actief geschilderd wordt. Pand Paulus heeft overigens een illustere geschiedenis: ooit was het de woning van predikant Francois Haverschmidt die hier zijn preken voorbereidde en als Piet Paaltjens zijn dichtbundels als ‘Snikken en Grimlachjes’ schreef. Ik heb me die nacht regelmatig afgevraagd hoe Paaltjens deze performance zou hebben bekeken.

Dick’s Doorbraak
Elke vier uur een werk maken, plus elke daarop volgende 33 seconden. Het is niet niks, maar het is tegelijk zo bijzonder, ingrijpend en inspirerend als je je maar kunt wensen. Het eerste doek dat Dick maakte, veel rood, was eh… nog erg vertrouwd. Ja, zo kennen we Dick, zeiden zijn collegakunstenaars en complimenteerden hem voor het mooie rode abstract. Ik hoopte dat hij erin zou slagen om juist een andere kant op te gaan.

Nr 1 – vol rood volrood

En werd op mijn wenken bediend, vier uur en 33 seconden later. Het volume ging nog een paar strepen hoger en al gauw belandde Dick op de golven van de zich steeds herhalende, uiterst voorzichtige klanken van een vioolkwartet van Cage. We keken ademloos en tekstloos toe. Het was fascinerend om te zien hoe Dick de omringende wereld losliet en de muziek en zijn eigen duizendvoudig versterkte schildergeluid toeliet – hoe hij aan zichzelf ontsnapte en er plotseling een totaal ander schilderij ontstond dan hij ooit had gemaakt. Het is misschien wel het mooiste uit de hele serie die tijdens de performance ontstond. Het is expressief en confronterend in zijn vormtaal – zo totaal niet Dick, maar dus eigenlijk zo totaal wel Dick. Want hij blijkt wel degelijk zijn eigen handschrift te hebben. Meer dan wat ook.

Als hij klaar is met Nr 2 blijft het geruime tijd stil onder ons, toeschouwers. Niemand wil het moment loslaten en vervuilen met woorden.

De uren daarna onstaan nieuwe werken in dat nieuwe handschrift. Het ene werk beter geslaagd dan het ander. Nee, ik moet dat anders zeggen. Het ene werk een reactie op het vorige. Bij schilderij Nr 3 bijvoorbeeld lijkt het of Dick geschrokken is of verbaasd of allebei over wat hij heeft bereikt met Nr 2. Hij zet de manier van werken door, maar heeft tijdens het proces moeite om schildertechnisch een punt te zetten achter het werk. Wie het doek nu ziet, zal dat  overigensmisschien minder ervaren dan ik deed tijdens de performance.

Dick aan het werk met Nr2

Schilderij Nr 4 laat zien dat Nr 3 een functie had: Nr 4 heeft weer de agressiviteit en kracht van Nr 2, nu in veel diepere roden en donkere tinten en de cirkelachtige vormen die Dick ook al toeliet in 2.

En dat is opmerkelijk want tot dan toe heb ik weinig of geen werk van hem gezien waarin cirkelvormen een rol spelen. Deze performance lijkt het of hij ook hierin een doorbraak maakt. Als amateurpsycholoog zou je zeggen dat hij – eindelijk – het zachte, vrouwelijke toelaat in zijn werk; voor wat het waard is en zeker voor een macho als Dick, maar waardeloos is het niet en ik ben benieuwd hoe hij dat op het moment ervoer, we hebben het er toen nauwelijks over gehad.

Nr 3 – reactie op Nr 2

En zo performt Dick door. Nr 5 is ook een duidelijke reactie op Nr 4 met zijn volle lagen en dichte kleuren. Nr 5 lijkt transparanter, ruimtelijker, luchtiger en is nog steeds geschreven in het ‘nieuwe’ handschrift. Dan komt Nr 6 en kan ik niet anders dan constateren dat de vermoeidheid toeslaat – we hebben dan al 20 uur achter de rug en dat is te merken. Dick begint met een serene opbouw, maar slaagt er niet in dezelfde subtilitiet vol te houden. Het doek loopt voller en voller en is geen schim van zijn voorgangers. Dat is niet erg. Het doel van deze 24 uur is ook niet om werken met eeuwigheidswaarde te scheppen. In die zin is doek Nr 6 ook niet ‘minder’ dan de rest. Het doel is, naast Cage te eren op een wel heel speciale manier, om een schilder te laten ontdekken dat hij meer kan dan hij zelf denkt. En dat is gelukt.

Zo eindigt dit echte schildersavontuur, de volgende middag om 16.33 uur. Iets eerder eigenlijk want we zijn zo verschrikkelijk gaar. Intussen is er aardig wat publiek binnengekomen en krijgen we een enthousiast applaus als Dick het laatste 33” schilderij (50 x 50) maakt. Die kleine schilderijen blijken een mooie, relativerende functie te hebben gehad. Het zijn een soort handtekeningen bij de voorafgaande werken.

Nr 5

Dan zit het erop. Het zal zeker twee dagen duren voor we weer enigszins normaal functioneren en nog veel langer voor Dick de balans heeft opgemaakt en verder werkt aan zijn nieuwe handschrift, dat minder vanzelfsprekend is, dat meer de dialoog met de kijker aangaat, dat, kortom meer Dick is.

Nr 4

Dick viert doorbraak na 24 uur Cage – het zit erop, het was de moeite meer dan waard.